Manipulacja a propaganda i komunikowanie perswazyjne
Manipulacja to działania polegające na dezinformacji i pomijaniu istotnych z punktu widzenia odbiorcy informacji, a często wręcz na przekłamaniach. Odbiorca nie zdaje sobie sprawy, że istnieją różnice pomiędzy przekazanym przez media a rzeczywistym obrazem sytuacji. Może je sobie uświadomić już po dokonaniu wyboru (np. po zakupie określonego produktu lub po głosowaniu na jakąś ideę lub człowieka). Manipulacji ulegamy najczęściej w sytuacji, gdy mamy do czynienia z sytuacją niejasną i brakuje nam wiedzy i doświadczeń do których moglibyśmy się odwołać [1].

Jednym z rodzajów oddziaływania mediów na odbiorców jest wywarcie na jednostkę natychmiastowego i bezpośredniego wpływu, które ma sprawić, że podejmie ona działanie zgodne z intencją nadawcy – jest propaganda, czyli planowe, systematyczne i umyślne zabiegi, których celem jest uzyskanie reakcji lub wymuszenie zmian postaw czy opinii zgodnie z intencją propagandzisty [3]. Tak rozumiana propaganda jest techniką wpływania na obywateli, kierowania opinią publiczną i manipulowania odbiorcami treści propagandowych. Przekazy propagandowe spełniają różne funkcje: integracyjną, adaptacyjną, agitacyjną (porywają tłumy do podjęcia określonych aktywności), informacyjno-interpretacyjną oraz dezinformacyjną, do której można zaliczyć działania o charakterze manipulacji. Ten typ działań jest określany również jako czarna propaganda [4]. W takim rozumieniu manipulacja może stanowić jedno z narzędzi oddziaływania propagandy [1].

Ze względu na stopień zafałszowania treści wyróżniamy:

• propagandę białą – nadawca nie ukrywa swojego pochodzenia i charakteru, nie tuszuje też swoich intencji i ideologii i przedstawia swoje poglądy jako najlepsze;
• propagandę szarą – źródło przekazu częściowo ukrywa swoją tożsamość, co utrudnia poprawne zindentyfikowanie nadawcy, a podawane informacje są nieprecyzyjne przez co mogą wprowadzać odbiorcę w błąd;
• propagandę czarną – nadawca rzeczywisty jest ukryty a treści są sfabrykowane i nieprawdziwe i mają za cel oszukać odbiorców [4].

Perswazja lub komunikowanie perswazyjne to świadome i planowe wpływanie na postawy i zachowania odbiorców, wynikające z chęci wywołania zmian w ich poglądach, opiniach i postawach w kierunku zgodnym z intencjami nadawcy. Zasadniczą właściwością przekazów perswazyjnych jest takie odziaływanie na odbiorcę by nakłonić go do przyjęcia zmian i modyfikacji swoich postaw lub zachowań dobrowolnie bez stosowania przymusu, co wyklucza również posługiwanie się technikami manipulacyjnymi [1].

Techniki manipulacji
Do technik manipulatorskich zaliczamy zniekształcanie lub zafałszowanie informacji i przemilczanie czy nawet zatajanie źródła przekazu. Najczęściej takie działania są podejmowane ze względu na to, że media znajdują się w rękach jakiejś grupy, elity władzy, klas, która może wpływać na publikowane treści i posługiwać manipulacją by wywierać wpływ w określonym kierunku zgodnym z ich polityką lub ideologią. Drugim czynnikiem decydującym o pojawieniu się manipulacji jest zastosowanie w odniesieniu do przekazów masowych mechanizmów rynkowych. W rezultacie media dążą do maksymalizacji zysku kosztem obiektywnego prezentowania zdarzeń [5].

Manipulacja w nowych mediach
Rozwój funkcjonalności internetu sprawił, że w zasadzie każdy może być autorem i nadawcą informacji, która obiegnie cały świat. Sprzyja temu pojawianie się różnych platform internetowych umożliwiających publikowanie przekazów dotychczasowym odbiorcom treści medialnych. Spowodowało to znaczne zwiększenie się liczby dostępnych informacji i przyczyniło się też do wzrostu negatywnego zjawiska jakim są „fake news” (fałszywe informacje). Stanowią one jedną z technik manipulacji, które były znane znacznie wcześniej niż pojawił się internet [6]. Pierwsze „fake news” pojawiały się w tabloidowej prasie i z nią przez długi czas były łączone. W 1835 roku w „New York Sun” opisano nieistniejących ludzi–nietoperzy zamieszkujących księżyc. Najbardziej znanym historycznym przykładem tego rodzaju wiadomości była audycja radiowa wyemitowana w 1938 roku, w której zaprezentowano słuchowisko oparte na powieści Herberta Wellsa "Wojna Światów", opisującej marsjańską inwazję na ziemię. W belgijskiej telewizję publiczną RTBF i na żywo przekazano informację o secesji Flandrii i wyemitowano wywiady z belgijskimi politykami oraz zdjęcia uciekającej rodziny królewskiej [7].

Źródło: EdMays, Samuel Woolley: The Reality Game, 18.01.2020 (dostęp: 03.12.2020). Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=0LYYxhkd8qY.

Podział „fake news” ze względu na stopień nieprawdziwości informacji:

• humorystyczne ujęcie informacji, przedstawienie jej w formie żartu lub satyry (satire or parody), np. ASZ dziennik (https://aszdziennik.pl/);
• treści, w których tytuły nie zgadzają się z zawartością przedstawioną w komunikacie (false connections). Zjawisko to określane jest jako clickbait, słowo to pochodzi z języka angielskiego i oznacza „click” – kliknięcie, „bait” – przynęta). Zgodnie ze zjawisko internetowe polegające na przyciąganiu uwagi za pomocą tytułów, który są zarazem intrygujący, a więc skłaniający do zapoznania się z zawartością. Odbiorca po przeczytaniu treści czuje się zawiedziony, ponieważ jest ona odmienna od oczekiwanej [8];
• materiały zwodzące odbiorcę, wykorzystujące prawdziwe informacje do przedstawienia danego podmiotu w określonym, zwykle negatywnym, świetle (misleading content), np. informacje o włamaniach hakerów do maszyn głosujących podczas ostatnich wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych. Hakerzy mieli pomóc w zwycięstwie Donaldowi Trumpowi, jednak do tej pory doniesienia te nie zostały potwierdzone [7];
• materiały bazujące na prawdziwych informacjach, ale osadzone w kontekście, który powoduje, że może ona być niewłaściwie odebrana (false context), np. koncepcja , że emitowane promieniowanie elektromagnetyczne przez sieci 5G miałoby przyspieszać rozprzestrzenianie się zarazka. Skutkiem były płonące maszty sieci komórkowych (które nie są jeszcze 5G, bo ta technologia dopiero będzie wdrażana [9];
• informacje całkowicie fałszywe (fabricated content), np. teoria pochodzenia koronawirusa, zgodnie z którą jest on bronią biologiczną powstałą w laboratorium: chińskim (skąd przez przypadek się wydostała) lub amerykańskim, ponieważ została użyta w Chinach, żeby zniszczyć tamtejszą konkurencyjną gospodarkę [9];
• treści publikowane przez podmioty podszywające się pod profile innych osób lub instytucji, np. tworzenie nieprawdziwych profili osób publicznych na przykład na Facebooku czy Twitterze oraz tworzenie stron internetowych wyglądających jak prawdziwe strony poszczególnych mediów [10];
• materiały, w których prawdziwe informacje są manipulowane w celu oszukania, zwodzenia odbiorcy (manipulated content) [6], np. Pożary w Czarnobylu miały spowodować, że miała ostatnio nadciągnąć, m.in. nad Polskę, radioaktywna chmura – w sieci pojawiły się apele o zamykanie okien [9].

Źródło: TEDEd, This one weird trick will help you spot clickbait: L. McGowan, J. Leek na TEDEd, 2019, 06.06 2019 (dostęp 30.11.2020). Dostępne w Youtube: https://www.youtube.com/watch?v=8IzfzoZsa-Q&ab_channel=TED-Ed.

Fake news w Polsce – raport z badań
Na co dzień Polacy czerpią informacje głównie z telewizji ( \( 80\% \)), z mediów społecznościowych ( \( 39\% \)), internetowych portali informacyjnych ( \( 37\% \)), z radia ( \( 29\% \)) i prasy ( \( 24\% \)). \( 80\% \) badanych zgadza się ze stwierdzeniem, że obecność wiadomości i informacji, które są nieprawdziwe lub zniekształcają rzeczywistość, stanowi problem w Polsce. Spośród osób, które miały styczność z pojęciem „fake news” zdecydowana większość zdefiniowała je jako nieprawdziwą informację ( \( 77\% \)), \( 14\% \) za manipulację, a dla \( 6\% \) za żart. Wśród mediów wskazanych przez respondentów, jako główne źródła rozpowszechniające nieprawdziwe informacje znalazły się: telewizja ( \( 59\% \)), media społecznościowe ( \( 12\% \)) oraz portale informacyjne ( \( 8\% \)). Według przebadanych fake newsy najczęściej dotyczyły takich tematów jak: polityka ( \( 76\% \)), show-biznes ( \( 39\% \)) oraz lifestyle ( \( 24\% \)). Dla \( 42\% \) uczestników badania główną przyczyną, dla której powstają fałszywe informacje jest chęć wpływania na opinie odbiorców [11].